محمدحسین شریعتمدار

با توجه به شرایط فعلی منابع آب در ایران و مواجه ‌بودن با کم ‌آبی و خشکسالی و نیز عنایت به نیاز بخش ‌های مختلف به این مایع حیاتی، مسئله آب هم اکنون یک ابرچالش برای کشورمان به شمار می آید و بررسی ها نشان می دهد که این مشکل در آینده حادتر نیز خواهد شد.

در چنین شرایطی صرفه ‌جویی و استفاده بهینه از آب یک راهکار مؤثر و عملی است. در این میان با توجه به سهم بیشتر مصرف آب در بخش کشاورزی در ایران و جهان، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است. برای دست یابی به این مهم، شناسایی و تعیین شاخص ‌های مدیریت مصرف آب لازم و ضروری به نظر می رسد.

نکته مهم دیگر، بهره ‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان یکی از شاخص ‌های اصلی و کلیدی مدیریت مصرف آب است. مفهوم بهره ‌وری آب به دو صورت فیزیکی و اقتصادی تعریف شده است. بهره ‌وری فیزیکی آب بیشتر به مقدار آب مصرفی توجه دارد و به صورت نسبت آب مصرف شده برای تولید محصولات کشاورزی محاسبه می ‌شود.

بهره ‌وری اقتصادی آب به صورت مقدار آب مصرفی برای تولید درآمد تعریف می ‌شود. به منظور بهبود بهره ‌وری باید به مجموع فعالیت ‌ها با هدف افزایش تولید و کاهش مصرف آب توجه کرد.

طی پنج سال گذشته، میزان بهره ‌وری برای محصولات زراعی آبی از 0.9 به 1.3 کیلوگرم بر متر مکعب رسیده است (رشد سالیانه 6درصد) و مطابق برنامه پیش ‌بینی شده می ‌بایست در افق 1405 با حدود 70 درصد رشد به 2.2 کیلوگرم بر متر مکعب برسد. به همین ترتیب محصولات زراعی دیم از 3.2 به 5.1 کیلوگرم بر میلی ‌متر بارندگی افزایش یابد. براساس این اهداف، شاخص بهره ‌وری در محصولات باغبانی آبی از 0.69 به 1.91 کیلوگرم بر متر مکعب افزایش خواهد یافت.

گرچه موضوع بهبود بهره ‌وری در تمامی برنامه ‌های زیربنایی، توسعه ‌ای و در زیربخش ‌های مختلف از جمله زراعی و باغی وزارت جهاد کشاورزی به عنوان یک اصل مورد توجه قرار گرفته و در این زمینه اقداماتی نیز انجام گرفته است ولی با توجه به این که بهبود بهره ‌وری (نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان) به عنوان یک راهکار اساسی در رفع بحران آب در نظر گرفته می ‌شود، برای دست یابی به این مهم، نیاز به همت، اراده و تلاش بیشتروزارت جهاد کشاورزی، مشارکت ذی‌نفعان، همکاری و مساعدت همه سازمان ‌ها و به کارگیری ظرفیت ‌های علمی کشور است.

واقعیت این است که بخش کشاورزی در جهان با مصرف ‌ حدود 70 درصد آب، ماهیتاً بزرگ ‌ترین مصرف ‌کننده آب نسبت به دیگر بخش ‌هاست. کشاورزی در ایران با آب و منابع این بخش پیوند خورده است و همچون دیگر کشورهای در حال توسعه، بزرگ ‌ترین سرمایه ‌گذاران در بخش کشاورزی و آب، کشاورزان به شمار می آید. به همین دلیل، از هر راهکاری که به افزایش بهره ‌وری و بهبود شرایط اقتصادی کمک کند، استقبال می ‌کنند. فناوری ‌های نوین آبیاری چنان چه به درستی انتخاب و اجرا شوند، می ‌تواند به عنوان ابزاری برای افزایش بهره ‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی به کار گرفته شوند. اگر در پذیرش این فناوری ‌ها توسط کشاورزان مشکلاتی وجود دارد، علت را باید در مشکلات اقتصادی به کارگیری این سیستم ‌ها، نبود آگاهی ‌رسانی و آموزش، مشکلات موجود در اجرای سیستم ‌ها و به‌کارگیری صحیح آن ها دانست. به منظور پذیرش کشاورزان باید علاوه بر تلاش برای توجیه اقتصادی پروژه ‌ها، بخش آموزش و ترویج در بخش کشاورزی را تقویت کرد و با به کارگیری تسهیل ‌گری اجتماعی، مشارکت کشاورزان را در تصمیم ‌گیری ‌ها افزایش داد و سعی در گرفتن تصمیمات از پایین به بالا کرد. در این صورت حس اعتماد در کشاورزان افزایش می ‌یابد و پذیرش آن ها و پایبندی‌شان به تصمیمات بیشتر می ‌شود.

در این میان ذکر این نکته ضروری است که خشکسالی یک خطر طبیعی ویرانگر است که همه مردم جهان (نه فقط مردم ساکن در مناطق خشک و نیمه خشک) را تهدید می کند. تغییر اقلیم، خشکسالی را تشدید کرده و فراوانی وقوع آن را در سراسر جهان افزایش می‏دهد. عواقب خشکسالی می‏تواند شدید باشد و اغلب دارای اثر معکوس بر دست یابی به امنیت غذایی و کاهش فقر بوده و مانع تلاش‏ها برای دست یابی به توسعه پایدار می ‏شود. خشکسالی همچنین می ‌تواند تنش های اجتماعی را تشدید کند و به نا آرامی های مدنی دامن بزند. اما متأسفانه رویکرد کنونی مدیریت خشکسالی در کشور بیشتر به سمت فعالیت ‌هایی است که به طور عمده ماهیت امدادی دارند و بر مبنای مدیریت بحران بنا شده ‌اند و از نقطه نظر زیست ‌محیطی و اقتصادی پرسش ‌برانگیز هستند. این سیاست ‌ها هزینه ‌های قابل ملاحظه اجتماعی و اقتصادی دارند و پایداری آن ها در خور تأمل است. در این سیاست ‌ها، ساز وکار‌های هماهنگی ساختاری بین دست ‌اندرکاران مربوط برای آمادگی مدیریت خشکسالی وجود ندارد.به همین دلیل و با توجه به وقوع مکرر خشکسالی و اثرات شدید اقتصادی، اجتماعی و زیست ‌محیطی آن در ایران؛ لزوم تدوین، تصویب و به کارگیری یک برنامه راهبردی و برنامه عمل برای کاهش اثرات خشکسالی در کشور بیش از پیش احساس می ‌شود که در آن مدیریت ریسک (جلوگیری از به‌وجود آمدن خسارت ‌های خشکسالی) جایگزین مدیریت بحران فعلی می ‌شود با خسارت و هزینه کمتر.