به گزارش پایگاه خبری اقتصادغذا «فودپرس»، شیر با ارزش‌ترین ماده غذایی است که تقریبا حاوي تمامی مواد لازم و ضروري جهت رشد و ادامه حیات است. شیر از چنان اهمیتی برخوردار است که میزان مصرف روزانه آن در یک کشور تا حد زیادي می‌تواند وضعیت تغذیه، بهداشت و تا حدودي سلامت افراد یک جامعه را نشان دهد. تأثیر شیر در سلامت جامعه موجب شده تا سازمان‌های بین‌المللی همچون سازمان غذا و کشاورزي (FAO)، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و صندوق بین‌المللی کودکان (UNICEF) نسبت به مسائل مربوط به شیر و فرآورده‌هاي آن حساسیت نشان داده و شیر را به‌عنوان یکی از شاخص‌های تامین حداقل احتیاجات غذایی جوامع معرفی کنند.

قدمت گاوداري صنعتی در ایران به سال 1322 بازمی‌گردد. در آن سال به‌دنبال اقزایش جمعیت و رشد شهرنشینی سیاست اصلاح نژاد و ورود نژادهاي گاو شیري پربازده اروپایی و آمریکایی به منظور تأمین شیر براي شهرنشینان در نظر گرفته شد با ادامه نرخ رشد جمعیت و با افزایش قدرت خرید مردم و ارتقاي سطح فرهنگ و بهداشت، تقاضا براي شیر نیز افزایش یافت به‌تدریج با احداث اولین واحدها، گاوداری‌هاي پرورش‌دهنده گاو خارجی در استان تهران به صورت تخصصی در زمینه پرورش گاو شیري و پرواربندي گوساله شروع به کار نموده و تحت عنوان گاوداري صنعتی معروف شد. با تحولات گسترده ژنتیکی و اصلاح نژاد دام گاوهاي پربازده وارد عرصه تولید شدند. امروزه بیش از 83 درصد کل شیر تولیدي جهان مربوط به صنعت گاوداري است . سهم تولید شیر گاوداري صنعتی علی‌رغم سهم کم تعداد گاوداری‌هاي صنعتی از کل بهره‌برداری‌ها داراي گاو و گوساله بیش از 62 درصد است. 

- گاوداري صنعتی پیشرفته و نوین که در آنها گاوهاي پرتولید مانند هلشتاین، براون سوئیس و جرسی نگهداري می‌شود.

- گاوداري غیرصنعتی که گاوهاي دورگه با آمیخته‌گري نژادهاي خارجی ایرانی تولید شده‌اند، نگهداري می‌شوند.

- گاوهاي بومی که در آنها گاو‌های گلپایگانی و سرابی و غیره نگهداري می‌شود. 

نتایج آمارگیري از گاوداری‌های صنعتی سال 98 به شرح زیر تصویر روشنی از وضعیت این صنعت را نشان می‌دهد.

جدول زیر تعداد گاوداری‌هاي فعال از سال 1389 الی 1398 را نشان می‌دهد. 65 درصد از گاوداری‌هاي فعال صنعتی گاوداری‌هاي شیري هستند. تعداد گاوداری‌هاي شیري نسبت به سال 95 بیش از 2درصد رشد را نشان می‌دهد این در حالی است که ظرفیت گاوداری‌هاي شیري نسبت به سال 95 کمتر از 0.5 درصد رشد داشته است.

از سال 88 تا سال 97 تولید شیر در گاوداری‌هاي صنعتی 1.8 میلیون تن افزایش داشته جدول ذیل مقدار تولید شیر در گاوداري‌هاي صنعتی در کل کشور را از سال 1388 الی 1397 براساس طرح آمارگیري از گاوداری‌هاي صنعتی نشان می‌دهد. بررسی نتایج طرح نشان می‌دهد در سال 97 از 14018 گاوداري فعال شیري به میزان 5 میلیون تن شیر تولید می‌شود که بیشترین میزان تولید در استان تهران با 1106هزار تن و استان اصفهان با 973 هزار تن است.

میزان تولید شیر در کشور از سال 1367 الی 1397 به میزان 4.6 میلیون تن افزایش یافته است شیب افزایش تولید در این سال‌ها تقریبا مشابه است. در سال 1387 کاهش تولید به دلیل خشکسالی و سرماي شدید بود به گونه‌اي که میزان تولید شیر با کاهش 568هزار تنی مواجه شد. علاوه بر آن اجراي ناقص قانون هدفمندي یارانه‌ها نیز از جمله مسائل تاثیرگذار در تولید شیر بود. در آذرماه 1389 قانون هدفمندي یارانه‌ها موجب افزایش قیمت نهاده‌هاي تولید، قیمت حامل‌هاي انرژي در گاوداری‌ها و هزینه حمل‌ونقل شد همین امر بر کاهش تولید شیر در آن سال‌ها تاثیر گذاشت. از آنجا که آخرین طرح آمارگیري از دامداري‌هاي کشور در سال 1396 انجام شد در جدول زیر مقدار تولید شیر در سال 97 در کل کشور از رشد متوسط سال‌هاي 93 و 96 استفاده شده است.

تولید شیر در دنیا از 522 میلیون تن در سال 1987 به 843 میلیون تن در سال 2018 افزایش داشت که بیش از 61 درصد افزایش را نشان می‌دهد. افزایش 1.8 درصدی میزان تولید شیر دنیا در سال 2018 نسبت به سال 2017 ناشی از توسعه تولید شیر در هند و اتحادیه اروپا، پاکستان و ایالات متحده است. این درحالی است که میزان تولید شیر در کشورهاي در حال توسعه 2.4درصد رشد را نشان می‌دهد.

در حالی‌که تولید شیر در دنیا 843.4میلیون تن در سال 2018 است. کشور هند با 21درصد از تولید جهانی بزرگترین تولیدکننده شیر در جهان است و پس از آن ایالات متحده، چین، پاکستان و برزیل قرار دارند. ده کشور عمده تولیدکننده شیر در 2018 که در جدول ذیل آمده حدود 62درصد از شیر دنیا را تولید می‌کنند سهم ایران در تولید شیر در همین سال حدود 1درصد از کل تولید شیر در جهان است.

امروزه میزان مصرف شیر و فرآورده‌هاي آن در هر جامعه یکی از مهمترین شاخص‌هاي توسعه فرهنگی به شمار می‌آید. در حال حاضر سرانه مصرف شیر به ازاي هر فرد ایرانی در خانوار در سال 1396 حدود 30.2 کیلوگرم است و در سال 1397 این رقم به به 28.2 کیلوگرم رسید.  مصرف سرانه شیر و محصولات لبنی که در سال 1396 حدود 107 کیلوگرم بود در سال 1397 به 100 کیلوگرم رسیده است.  در حالی که مصرف سرانه شیر در دنیا 113کیلوگرم است. آمارهاي متفاوتی از مصرف جهانی شیر ارائه می‌شود از 144 کیلوگرم تا سرانه 300 کیلوگرم در اروپاي غربی اما آنچه مسلم است این که سرانه مصرف شیر در کشور ما فاصله زیادي با سرانه جهانی و کشورهاي در حال توسعه دارد. 

براساس نتایح آخرین آمارگیري دامداري کشور که توسط مرکز آمار ایران در سال 1396 انجام شده است. مقدار تولید شیر کشور 7.6 میلیون تن بود. در این سال مقدار مصرف انواع شیر و فرآورده‌های لبنی در خانوار براساس نتایج هزینه درآمد خانوار 4.5میلیون تن بوده است. در سال 1397 میزان تولید شیر 8.1 میلیون تن بود.  در همین سال مصرف انواع شیر و فرآورده‌های لبنی در خانوار 3.9 میلیون تن است. این نشان می‌دهد روند مصرف شیر در کشور سیر نزولی داشته که می‌توان گفت قدرت خرید مردم و شرایط اقتصادي جامعه در این امر نقش بسیار مؤثري دارد.

از آذرماه سال 1389 به بعد قطع یارانه شیر موجب افزایش هزینه‌هاي تولید و افزایش هزینه‌هاي تمام‌شده فرآورده‌هاي لبنی شد. از سال 90 تا 93 قیمت شیر پاستوریزه 2.5 برابر شد و در سال 97 قیمت شیر پاستوریزه طی 8 ماه با رشد 66 درصدي مواجه شده است.  متاسفانه فرهنگ مصرف مواد لبنی در کشور مناسب نیست و تغییرات قیمت یا درآمد منجر به کاهش مصرف مواد لبنی می‌شود. سرانه پایین مصرف شیر می‌تواند مشکلات زیادي را براي سلامت مردم از جمله پوکی استخوان، کوتاهی قد، پوسیدگی دندان‌ها و... ایجاد کرده و در سال‌هاي آینده هزینه‌اي بیشتر را براي درمان به جامعه تحمیل کند.

از آنجا که کشورهاي مختلف دنیا از سیاست‌هاي متنوع حمایتی در بخش تولید و مصرف محصولات لبنی استفاده می‌کنند در کشور ما نیز حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان شیر و محصولات لبنی باید مورد توجه دولت باشد (مانند توزیع شیر رایگان در مدارس، توزیع شیر یارانه‌اي، کاهش هزینه‌هاي تولید و...).

1- http://www.fao.org/dairy-production-products/production/en

2- مرکز آمار ایران- نتایج آمارگیري از دامداري‌هاي کشور سال 1396

3- مر کز آمار ایران- نتایج آمارگیري از گاوداری‌های صنعتی سال 1398

4- مجله پژوهش راهبردي در علوم کشاورزي و منابع طبیعی جلد 3. صفحه 63

5- مرکز آمار ایران- طرح آمارگیري هزینه و درآمد خانوارهاي شهري و روستایی سال‌هاي 1397-1396

6- قصوري ش، قاسمی عنچه نازي م/ برآورد مقدار مصرف کالاهاي اساسی در کشور 1400-1390

7- https://www.clal.it

8- مرکز آمار ایران- طرح آمارگیري هزینه و درآمد خانوارهاي شهري و روستایی سال‌هاي 1396-1393

9- مرکز آمار ایران- طرح شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهاي شهري و روستایی 1397-1396