صنایع غذایی> اقتصاد غذا - حسین چمنی*- اخیرا یکی از فعالان اقتصادی (اسدا... عسگراولادی) در توضیح موانع  صادرات فرآورده های لبنی به روسیه صنایع لبنی را متهم به  گرانفروشی و منفغت طلبی کردند که بازتاب گسترده ای در رسانه ها داشت. اینکه ایشان بر اساس کدام دانسته ها و داشته ها به چنین تحلیلی رسیده اند مجهول است، اما سخن ایشان ترکیبی از خبر درست و ریشه یابی نادرست است.

فعالان اقتصادی بخوبی می دانند که طی چند سال گذشته شاه بیت تذکر صنایع لبنی به سیاستگذاران کشور پرهیز دادن آنان از اتخاذ سیاستهایی بوده است که به افزایش قیمت تمام شده محصولات لبنی منجر می شود. متاسفانه اتخاذ چنین سیاستهایی  طی سالهای اخیربازار داخلی و صادرات را بشدت تحت تاثیر قرار داده است. پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، به استناد گزارش بانک مرکزی مصرف شیر در داخل کشور بیشترین کاهش را نسبت به سایر مواد غذایی تجربه کرده است. صادرات لبنیات  نیز که طی سه سال اخیر رتبه اول صادرات صنایع غذایی را از آن خود کرده است بدلیل افزایش مداوم قیمت تمام شده فرآورده ها از سویی توجیه اقتصادی ندارد (حجم صادرات تقریبا ثابت مانده است) و از سوی دیگر امکان رقابت  بیشتررا از فعالان ایرانی در مقابل رقبای منطقه ای و اروپایی سلب کرده است. در بازارهای واردکننده لبنیات، رقبای شرکتهای ایرانی ضمن برخورداری از حمایت مستقیم دولتهایشان، از ثبات قیمت برخورداربوده و طی دوسال اخیر بدلیل کاهش شدید قیمت جهانی اقلام تعیین کننده ای مانند شیر خام، شیر خشک و کره، از سود بیشتری برخوردارشده اند، موضوعی که صنایع تبدیلی داخلی ازآن محروم بوده اند.

شیر خام مهمترین عامل تاثیر گذار در قیمت تمام شده فرآورده های لبنی است. این تاثیر بسته به نوع محصول از 68 تا 75 درصد در نوسان است. نگاهی به وضعیت قیمت شیر خام در کشور شاید بسیاری ازابهامات قیمت فرآورده های شیری را روشن کند. 

در تیرماه سال 90 هر لیتر شیرخام 420 تومان خریدای می شد. با اجرای مرحله اول طرح تحول اقتصادی( که با افزایش شدید قیمت حاملهای انرژی ، دستمزد، هزینه حمل ونقل ورشد تورم در اقتصاد مواجه بود )  قیمت شیر خام ماهانه با افزایش مواجه شد تا جاییکه در ابتدای سال 93 شیرخام به قیمت 1110 تومان رسید. دامداران معتقد بودند که این قیمت پاسخگوی هزینه های آنان نیست و ستاد تنظیم بازار را به یاری طلبیدند. ستاد تنظیم بازار نیز در بهار 93 قیمت 1440 تومان برای هر لیتر شیر خام را مناسب تشخیص داد و این قیمت را به صنایع لبنی ابلاغ کرد تا بار حل مشکل تولید کنندگان شیر خام را نیزبه  دوش صنایع لبنی بگذارد. صنایع لبنی با این مصوبه  بدلیل وضعیت بازار، کاهش قدرت خرید مردم و عدم امکان صادرات مخالفت کردند. فشار وارده بر صنایع بالاخره تا حدی کار ساز شد و آنها با افزایش 13 درصدی قیمت شیرخام موافقت و شیر خام را به قیمت 1250 تومان خریداری کردند. قیمتی که هم اکنون نیز پابرجاست و نوسان اندکی داشته است. اما بررسی کشورهای اروپای غربی در همین دوره حاکی از آن است که قیمت شیر خام دراین کشورها (که صادر کنندگان اصلی  لبنیات به روسیه و سایر کشورها هستند) از کاهش برخوردار بوده و  به شکل معنی داری از قیمت شیر خام ایران پایین تر است. متوسط قیمت هر کیلو گرم شیرخام  کشورهای اروپایی در ماه جاری میلادی 28.56 سنت یورویعنی معادل 1128تومان (1یورو= 3950 تومان) بوده است. میانگین قیمت شیر خام در 28 کشور اروپایی در فوریه 2016، هشت درصد نسبت به فوریه 2015 کاهش داشته است( جدول پیوست است). این بدان معنی است که سال گذشته هم شیر خام ایران گرانتر از اروپا بوده است. کاهش قیمت در برخی از کشورهای اروپایی مانند جمهوری چک تا 14 درصد گزارش شده است.  (البته در کشورنیوزیلند که از صادر کنندگان اصلی شیرخشک و کره به بازارهای دنیاست شیرخام به قیمت 20 سنت یورو معادل 790 تومان فروخته می شود) . نکته دیگری که در تعیین ارزش شیرخام بسیار تعیین کننده است میزان ماده خشک شیر تولیدی است. چربی شیر خام ایران 3.2 درصد و شیرخام اروپا 4.2 درصد و میزان پروتئین شیرخام ایران 3 وشیرخام اروپا 3.35 درصد است. با لحاظ کردن این فاکتورها شیر خام ایران باید 150 تومان از شیر خام اروپایی ارزانتر باشد. مقایسه هزینه های انرژی ، دستمزد و سایر هزینه ها ی تولید کشورهای اروپایی و ایران نیز قیمت بالاتر شیر خام تولیدی کشور را غیر قابل باور می گند، اما واقعیت تلخی است که هیچکس زحمت آسیب شناسی آنرا بخود نداده است.

علاوه بر شیر خام، سایر هزینه ها مانند بسته بندی، دستمزد و قیمت حاملهای انرژی نیز توسط دولت و مجلس یا شرکتهای دولتی تعیین تکلیف می شوند. با این توصیف حداقل 92 درصد قیمت تمام شده فرآورده های لبنی از دایره تصمیم شرکتهای لبنی خارج بوده و به اراده سایر بخشها متکی است. سیاستهای اقتصادی که صنایع لبنی را تحت تاثیر قرار می دهند تا کنون نه تنها صادرات محور نبوده ، بلکه حل مشکل دامداران را هم وظیفه صنایع لبنی می داند. با این محدودیتها، صادرات 600 هزار تن محصول لبنی و حفظ رتبه اول صادرات صنایع غذایی هنر بزرگی است که صنایع لبنی تا کنون از عهده آن برآمده اند. تغییر کوچک در برخی از سیاستها مانند اجازه واردات برای صادرات می تواند قدرت رقابت شرکت های موفق ایرانی را تا چند برابر افزایش دهد. اینروزها شرکتهای بزرگ اروپایی ایران را بزرگترین پتانسیل منطقه در تولید و صادرات محصولات لبنی می دانند ، اما دخالتهای گسترده و سیاست های غیر کارشناسی را بزرگترین مانع همکاری می بینند. قیمت فرآورده های لبنی ایران گران است، اما مقصر آن کیست ؟ دوستانی که با نیت  کمک به افزایش صادرات به طرح اتهامات عاری از حقیقت می پردازند، خوب است از توانائیهای ارتباطی که دارند  برای کمک به تصمیم سازی صحیح بهره ببرند، موضوعی که جای خالی آن بشدت در سیاستگذاران این بخش به چشم می خورد. 

*کارشناس صنعت شیر

برای دریافت نمودارها و جداول تکمیلی کلیک کنید