در سال 1383 در آخرین سال مدیریت مهندس محمود حجتی و تیم او بر وزارت جهاد کشاورزی جشن خودکفایی گندم برگذار شد. از ابعاد مختلفی این خبر شعف و شادمانی را برای مردم و مدیریت کشاورزی کشور ایجا کرد. نگارنده اما این توفیق را مرهون چند عامل می دانسته و می داند که برخی از آنها عوامل اثباتی و برخی دیگر عوامل منفی است.

1- عامل مدیریت

مهمترین عامل در خودکفایی گندم مدیریت ارشد کشاورزی و اراده سیاسی قوی برای نیل به خودکفایی گندم بود. وزیر وقت جهاد کشاورزی که امروز هم سکاندار همین بخش است اهل حرف و حاشیه و جدل نبوده و نیست و بدون ادعا اهداف نظام را پی می گیرد. نقش عامل مدیریت لازم ولی ناکافی است. به همین دلیل هم هست که وقتی کشور با واردات نزدیک به صفر در سال 1384 تحویل دولت بعدی می شود و فردی به نام محمدرضا اسکندری سکاندار مدیریت کشور می شود به سرعت همه ساختارهای مدیریتی متلاشی می شود و در انتهای دوره در سال 1392 وقتی بخش کشاورزی دوباره تحویل مهندس حجتی می شود کشور واردکننده بیش از 6.7 میلیون تن گندم بود که رکوردی تاریخی است و نه قبل و نه بعد از آن تاریخ سابقه نداشته است. جالب اینکه اسکندری با وعده خودکفایی در جو در مدت یک سال و در برنج در مدت سه سال و وعده های فریبای مشابه بر سر کار می آید و جالب آنکه نمایندگان ساده باور وقت مجلس شورای اسلامی با 245 رای بالاترین رای اعتماد را به او می دهند ولی درکمتر از یک سال متوجه اشتباه او شده و به استیضاح وی مبادرت می کنند. اما در دوره جدید مهندس حجتی با انتخاب مدیران غیر سیاسی و کارکشته از جنبه تجربه مدیریت کشاورزی می تواند در مدت کمتر از سه سال کشوری را که بالاترین رکورد واردات گندم را رقم زده بود به کشوری که آمادگی صادرات گندم را دارد تبدیل کند.

2- توجه به یافته های پژوهشی

اگرچه همین مورد نیز به نوبه خود مقوله ای مدیریتی است اما تصمیم بدون پژوهش همان بلایی را بر سر کشور می آورد که در 8 سال مد نظر نگارنده آمد. اگرچه پژوهشگران همواره تلاش ارزنده خود را برای تولید بذر سالم و مقاوم به خرج داده و می دهند و اگرچه پژوهش مقوله ای زمان بر است و برای مثال تولید هر رقم زراعی جدید در گندم 8 تا 12 سال طول می کشد، اما توجه به یافته های پژوهشی زمانبر نیست. مشارکت با پژوهشگران و استفاده از نتایج یافته های پژوهشی یکی از رموز موفقیت مدیریت گندم کشور بوده و هست.

3- نزولات جوی مناسب

اگرچه محمدرضا اسکندری مدعی شده بود که نزولات تنها  3درصد در تولید گندم نقش دارد اما واقعیت این است که نقش نزولات جوی در تولید گندم در ایران زیاد است زیرا سطح زیر کشت گندم دیم چند برابر از سطح زیر کشت گندم آبی بیشتر است. ارائه آمارنزولات جوی و ارتباط آن با تولید بیشتر گندم در ادوار مختلف از حوصله این یادداشت خارج است. اما نکته ای که اسکندری حق داشت اهمیت بیشتر مدیریت در مقایسه با نزولات جوی در تولید گندم بود و سیر قهقرایی تولید در دوره وی خود بهترین شاهد ادعای اوست.

4- فشار ناروا بر منابع آبی زیر زمینی

با توجه به سیاسی شدن موضوع خودکفایی در گندم از سال 1384 به بعد، دولت مستقر تلاش گسترده ای را برای تولید بیشتر گندم "به هر قیمت ممکن" به عمل آورد. فشار بر آبهای زیر زمینی، کاهش سطح سفره های آب زیر زمینی، بر هم زدن تناوب و کاهش سطح زیر کشت و تولید محصولات دیگر به ویژه بقولات و چغندر قند و حتی پنبه مستند هستند. در دوره جدید اگرچه این امر در دست اصلاح است همچنان شایسته تجدید نظر جدی است. بحران آب، به ویژه آبی که از محیط زیست کشور سرقت شود نتایج زینبار و فجایع غیر قابل بازگشتی را به دنبال خواهد داشت.

5- توجه به معیشت تولید کننده (خرید تضمینی)

با وجود همه مشکلات مالی که دولت امروز با آن مواجه است، تعیین قیمت بالای خرید تضمینی گندم و اعلام به موقع آن و انجام به موقع تعهدات با همه موانعی که پیش روی دولت وجود دارد اگر چه باز هم می تواند ذیل عامل مدیریتی دسته بندی شود اما به تنهایی عامل موثر و تاثیر گذاری است که صد البته تا مرحله معینی می تواند تاثیر گذاری خود را داشته باشد و به منابع مالی عظیمی نیاز دارد.

عوامل متعدد دیگری بر افزایش تولید گندم نقش دارند. مدیریت مصرف و جلوگیری از اتلاف و دورریز گندم تولید شده به نوبه خود نقش به سزایی در خودکفایی در گندم می تواند ایفا کند. اما کفه مصرف با توجه به سیاست های کلی نظام مبنی بر افزایش جمعیت سنگین تر و سنگین تر هم خواهد شد.

نگارنده نه در سال 1383 و نه در حال حاضر معتقد نیست که ما در تولید گندم به خودکفایی رسیده ایم. آنچه مورد تقدیر است افزایش تولید و قطع واردات گندم در طی یک تا چند سال است. به واقع پایداری تولید گندم موضوعی است که بیش از پیش مورد دلمشغولی بوده و باید باشد.

در بین عوامل یاد شده موثر بر تولید گندم فشار بر منابع آبهای زیر زمینی در دوره قبل و بر هم زدن تناوب زراعی عوامل منفی هستند. به عبارت دیگر فشار بیشتر در این حوزه ها و حتی در حوزه قیمت گذاری نه ممکن است و نه به صواب. اما آنچه هنوز می تواند به تولید بیشتر گندم و استمرار قطع واردات یا خودکفایی کمک کند افزایش بهره وری بر پایه استفاده از آب و تکیه بیشتر بر یافته های پژوهشی است. میانگین عملکرد گندم در کشورمان فاصله زیادی با میانگین عملکرد در کشوری مانند مصر و حتی با رکوردهای تولید گندم در ایستگاههای پژوهشی یا در دست کشاورزان پیشتاز است. نقش تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در استمرار قطع واردات مهم و تکیه بر آن ممکن است. در حوزه پژوهش مرتبط با گندم علاوه بر تکیه بر استمرار اصلاح نباتات از طریق تلاقی و روش های متعارف توجه ویژه به تولید ارقام متحمل به خشکی و متحمل به شوری در گندم در اولویت اول قرار دارد. استفاده از فناوری های نو به ویژه مهندسی ژنتیک چه در دوره تاریک کشاورزی ایران که جرم تلقی می شد و چه در دوره جدید مورد غفلت قرار گرفته است. مهندسی ژنتیک در دست اصلاحگران برتر کشورمان در موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر و مراکز تحقیقات کشاورزی می تواند با افزایش بهره وری بر مبنای آب چاره کار و نقشه راه برای خودکفایی در گندم تلقی شود. آنچه در گذشته تنها به عنوان "امکان" مطرح می شد، امروز در جهان دارای سابقه "وقع است". طی دوسال گذشته گندم تراریخته متحمل به خشکی که در شرایط دیم و با میزان آب مصرفی گندم دیمزارهای کشور در آمریکا تولید شده اند تحسین همگان را به دنبال داشته است. در ایران اما در همچنان بر همان پاشنه فناوری هراسی و جدال ژورنالیستی می چرخد جدالی که حمایت مالی اسکندری و تیم سایه او (در آستین دولت در بنیاد کوثر) از شاخه رسانه ای فارس و تسنیم بر میزان تردید ها افزوده و تراریخته را از عاملی موثر در تامین امنیت غذایی برای بار دیگر در صندلی اتهام نشانده است. تراریخته ای که سهم ایران تا کنون تنها واردات میلیادرها دلاری آن بوده است که از قضای حادثه از دوره وزارت محمدرضا اسکندری آغاز شده است.

اکنون زمان آن فرا رسیده تا با ورود مدیریتی مهندس حجتی و تیم شایسته او به ویژه معاونت زراعت با سابقه درخشان مدیریت تحقیقات کشاورزی کشور این قائله را بر طرف کند. این یادداشت از محل بر گزاری اجلاس متعاهدین پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا درکنکون مکزیک تهیه و ارسال شده است؛ اجلاسی که بیش از 5 هزار نفر از بیش از 160 کشور جهان و دهها گروه مردم نهاد و سازمان بین المللی و نمایندگان صنعت برای استفاده موثرتر از فناوری مهندسی ژنتیک و در آینده نزدیک فناوری زیست شناسی مصنوعی تشکیل شده است.