دکترحسین شیرزاد - تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

به نظر می رسد، ایجاد انعطاف پذیری در بازارهای برنج، به کمک دادن اختیارات بیشتر و بازسازماندهی نقش بخش خصوصی کلید تضمین امنیت غذایی در میانه افزایش قیمت ها و کثرت خطرات آب و هوایی در آسیا و بخصوص خاورمیانه باشد. برنج مهم ترین غذای اصلی در آسیا و خاورمیانه است و در امنیت غذایی منطقه نقش اساسی دارد چون منبع غذایی حیاتی برای بیش از ۳ میلیارد نفر در سال است.  بیش از یک چهارم کالری دریافتی در منطقه و حدود ۴۰ درصد از کالری دریافتی در آسیای جنوب شرقی را تامین می کند.  سالانه تقریباً ۶۸۰ میلیون تن برنج کشت می‌شود که تقریباً ۹۰ درصد برنج در آسیا تولید و مصرف می شود.  معیشت صدها میلیون کشاورز خرده پای آسیایی به کشت این محصول بستگی دارد. از ابتدای همه گیری کرونا، مصرف کنندگان از قیمت نسبتاً ثابت برنج سود می بردند.  با این حال، شاخص قیمت بین‌المللی برنج در سال ۲۰۲۲ تقریباً به طور مداوم افزایش یافت و در ژانویه ۲۰۲۳ به بالاترین سطح خود در ۱۱ سال گذشته رسید. ادامه روند صعودی قیمت‌ها می‌تواند تهدیدی جدی برای امنیت غذایی در منطقه باشد، به ویژه با مکرر شدن رویدادهای شدید جوی. و سایر اثرات و پیامدهای تغییرات آب و هوایی این مسئله حادتر خواهد شد. لذا سیاست گذاران باید نقش تجار بخش خصوصی را افزایش دهند، همکاری های منطقه ای را تقویت کنند و سرمایه گذاری در تولید پایدار را افزایش دهند تا انعطاف پذیری بیشتری در بازار برنج ایجاد کنند.

حرکت متضاد در بازار جهانی برنج

همانگونه که ذکر شد، قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی از نیمه دوم سال ۲۰۲۰ به‌طور قابل‌توجهی در نوسان بود و در ابتدا با ترکیبی از اختلالات زنجیره تامین به دلیل همه‌گیری کووید-۱۹، اختلالات مختلف آب‌وهوایی، و شوک‌های قیمت انرژی و کود شیمیایی همراه شد. با این حال، از اوایل سال ۲۰۲۲، پیامدهای جنگ روسیه و اوکراین، از جمله شوک های اضافی قیمت انرژی و کود، انعطاف پذیری بازارهای جهانی مواد غذایی را بیشتر آزمون کرد. شاخص قیمت مواد غذایی فائو معیاری از حرکت قیمت گروه‌های غذایی مختلف (به عنوان مثال، غلات، گوشت، لبنیات، روغن‌های گیاهی و شکر) است. چنانکه از آگوست ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۲، شاخص قیمت مواد غذایی سازمان خواربار و کشاورزی  ۶۷ درصد افزایش نشان می دهد. با این حال، از آن زمان، تقریباً به طور مداوم کاهش تدریجی مشاهده می شود. با آنکه از آگوست ۲۰۲۰ تا آگوست ۲۰۲۱، تغییرات قیمت زیادی در بازارهای بین المللی گندم و ذرت صورت گرفت، اما شاخص قیمت برنج فائوتنها ۱۴ درصد کاهش یافت. بدنبال آن از آگوست ۲۰۲۱ تا آگوست ۲۰۲۲، قیمت گندم و ذرت به ترتیب ۱۸ درصد و ۱۳ درصد افزایشی شد، اما شاخص قیمت برنج فائو مسیر خود را معکوس کرد و ۱۱ درصد افزایش یافت. این امر عمدتاً به دلیل افزایش قیمت در بازارهای معطر و ژاپنیکا بود که نگرانی کمتری برای امنیت غذایی نسبت به افزایش قیمت دنسبت به بازار برنج ایندیکا ( Indica) دارند. برنج ایندیکا نوع عمده برنج است که در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشت می شود. از آگوست ۲۰۲۲ تا مارس ۲۰۲۳، شاخص قیمت برنج ایندیکا مطابق شاخص فائو ۱۴.۳ درصد افزایش یافته در حالی که قیمت گندم و ذرت در این مدت اندکی کاهش نشان می دهد. قیمت ایندیکا به دلیل شوک های آب و هوایی مانند خشکسالی در جمهوری خلق چین، سیل های شدید در پاکستان و عدم اطمینان قابل توجه در فصل باران های موسمی در هند افزایش یافت. این شوک های آب و هوایی باعث شد هند در سپتامبر ۲۰۲۲ مالیات ۲۰ درصدی را بر صادرات برنج های غیر باسماتی و همچنین ممنوعیت صادرات برنج شکسته اعمال کند. این عوامل شتاب افزایشی بیشتری را برای میانگین قیمت برنج ایجاد کرد.

نوسانات قیمت در بازار جهانی

برنج سفید نوعی برنج ارزان است و بیشترین خرید و فروش را در بازارهای جهانی دارد و ۵۵ تا ۶۰ درصد کل برنج در مبادلات جهانی را به خود اختصاص می دهد. اما نکته مهم این است که بازار جهانی برنج سفید می تواند نوسانات تولید داخلی را جبران کند و در نتیجه به ثبات قیمت های داخلی کمک نماید.  از سوی دیگر، اگر درب های کشوری به روی تجارت بین‌المللی برنج کاملا باز باشد، نوسانات قیمت در بازار جهانی می‌تواند منشأ شوک‌های قیمتی باشد. در طول دهه ۱۹۷۰، قیمت برنج بسیار در نوسان بود این رفتار باعث شد که بازار جهانی برنج به دلیل بی ثباتی زیاد شهرت داشته باشد تا نیرویی برای ثبات؛  با این حال، از اواخر دهه ۱۹۷۰، قیمت های جهانی برنج نسبت به دهه های بعدی و بازارهای گندم و ذرت امروزی (به ویژه برای ایندیکا) بسیار پایدارتر شده است.

علیرغم تمرکز جغرافیایی تولید برنج در آسیا، چندین عامل واگرا نیز در این بازار وجود دارد.  اولاً، در حالی که تولید برنج در یک قاره متمرکز است، اما اکوسیستم های تولید و الگوهای آب و هوایی متعددی در این قاره وجود دارد که لزوما با یکدیگر همبستگی ندارند.  دوم، ذات میکرو کلیماتیک برنج به آبیاری در برنج و تثبیت تولید کمک می کند؛ علاوه بر این، تولید برنج آسیایی تا حد زیادی تحت اکوسیستم‌های کشت مضاعف یا سه‌گانه رشد می‌کند، که در صورتی که یکی از محصولات از کمبود رنج می‌برد، امکان بهبود سریع را فراهم می‌کند. این عوامل منجر به نوسانات تولید سالانه بسیار کمتر در سطح جهانی برای برنج، نسبت به گندم و ذرت می شود. از سویی، سهم تولید جهانی برنج که در سطح بین‌المللی مبادله می‌شود به طور مداوم در طول زمان در حال افزایش بوده و از حدود ۴ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۱۰ درصد امروز افزایش یافته است.  این امر قطعاً در کاهش نوسانات قیمت برنج نقش داشته دارد.  با این وجود، سهم تولید جهانی برنج که در بازارهای بین المللی معامله می شود، هنوز کمتر از سهم گندم و ذرت است.

انتقال قیمت به بازارهای داخلی برنج

در حالی که امروزه ماهیت بازار جهانی برنج یک نیروی بالقوه تثبیت کننده مهم تبدیل شده است، ممکن است در صورت انتقال قیمت به بازارهای داخلی نگرانی هایی در خصوص امنیت غذایی ایجاد شود. تغییرات قیمت در بازارهای بین‌المللی ممکن است در بازارهای داخلی منعکس نشود زیرا نوسانات نرخ ارز می‌تواند تغییرات قیمت‌های بین‌المللی را که به دلار آمریکا محاسبه و پرداخت می‌شود، جبران یا حتی تشدید کند.  موانع تجاری، مانند تعرفه‌ها و ممنوعیت‌های صادراتی نیز می‌تواند مانع از انتقال عرضه توسط بخش خصوصی شود تا قیمت‌های داخلی با قیمت‌های بین‌المللی برابری کند.  موانع "طبیعی" تجارت، مانند هزینه های حمل و نقل، هم اثرات مشابهی دارند. از آگوست ۲۰۲۲ که قیمت برنج ایندیکا در بازار جهانی شروع به افزایش کرد چه اتفاقی برای نرخ ارز و قیمت برنج داخلی در کشورهای تولید کننده مطرح افتاده است؟  اگر مقایسه ای میان درصد تغییر قیمت اسمی جهانی به دلار آمریکا را بر اساس آخرین داده های موجود و درصد تغییر قیمت اسمی جهانی را بر حسب پول محلی در چند کشور انجام دهیم نتایج نشان می دهد که از آگوست ۲۰۲۲ تا مارس ۲۰۲۳، تغییرات نرخ ارز در اکثر کشورهای تولید کننده اندک بوده است، بنابراین درصد تغییرات نسبتا مشابه است.  قابل توجه ترین استثنا پاکستان است، جایی که کاهش ارزش پول به طور قابل توجهی تغییر در قیمت جهانی را تشدید کرد. درصد تغییر قیمت داخلی نیز نشان می دهدکه این تغییرات کمتر از درصد تغییر قیمت جهانی به پول محلی است، زیرا بسیاری از کشورها سیاست هایی دارند که انتقال قیمت های جهانی به بازارهای داخلی را کاهش می دهد.  این سیاست‌ها تأثیرات امنیت غذایی ناشی از افزایش قیمت‌های جهانی را کاهش می‌دهند، اگرچه چنین سیاست‌هایی بسته به نحوه اجرای آن‌ها هزینه‌هایی نیز دارند.  به عنوان مثال، قیمت بالای برنج داخلی در کشورهای واردکننده، سطح ناامنی غذایی را افزایش می دهد.  همچنین ممکن است اثرات انقباضی تولید داخلی بر قیمت داخلی را تشدید کند. برای سه تا از پنج صادرکننده بزرگ جهان (پاکستان، تایلند و ویتنام)، تغییرات در قیمت‌های جهانی و داخلی تقریباً یکسان است، زیرا آنها سیاست‌هایی ندارند که گره‌های قابل توجهی (مثلاً مالیات‌های صادراتی) بین قیمت جهانی و داخلی ایجاد کند.  در هند، مالیات بر صادرات برنج غیر باسماتی و همچنین ممنوعیت صادرات برنج شکسته که در سپتامبر ۲۰۲۲ اعمال شد، منجر به کاهش قیمت داخلی نسبت به قیمت های جهانی شد. در برخی از کشورها، به ویژه پاکستان (۵۱ درصد) و ازبکستان (۵۰ درصد) قیمت های داخلی بطور قابل توجهی افزایش یافته است. در بسیاری از این کشورها، گندم غذای اصلی یا مهم است.  افزایش قیمت گندم در این کشورها مصرف کنندگان را تشویق می کند که به سمت برنج روی بیاورند و به قیمت برنج داخلی فشار صعودی وارد کند.

خطرات آب و هوایی در حال ظهور

در حال حاضرقیمت جهانی برنج از فوریه تا مارس ۲۰۲۳ کاهش یافته، زیرا چشم انداز خوبی برای محصولات فصل دوم کشت در هند و تایلند وجود دارد و محصول زمستانه بهار در ویتنام هم در حال برداشت است. اما با این وجود، پتانسیل افزایش برخی قیمت ها در ماه های آینده نیز وجود دارد. اندونزی اخیراً اعلام کرده است که در اواخر سال جاری ۲ میلیون تن برنج وارد خواهد کرد و مرکز پیش بینی آب و هوای سازمان ملی اقیانوسی و جوی (NOAA) پیش بینی ال نینو را با ۵۵ درصد احتمال وقوع، یک رویداد قوی در نیمه دوم سال، ۲۰۲۳ ارزیابی کرده است.  رویدادهای ال نینو شرایط خشکی را برای جنوب شرقی آسیا، به ویژه اندونزی و فیلیپین و شبه قاره هند به ارمغان می آورد که می تواند منجر به کاهش برداشت برنج شود.  ال نینو همچنین احتمال وقوع طوفان های گرمسیری و طوفان های بیشتر در اقیانوس آرام را افزایش می دهد.

کاهش رشد عملکرد

 انتظار می رود تا سال ۲۰۵۰ تقاضای جهانی برنج ۳۰ درصد افزایش یابد. برنج محصول غالب در آسیای جنوب شرقی است و خواهد ماند که بزرگترین منطقه تولید در جهان است. بر اساس گزارش شورای بین المللی غلات، صادرات برنج از تایلند، ویتنام، لائوس، کامبوج و میانمار بیش از ۲۰ میلیون تن یا دو سوم سهم بازار جهانی است.  با این حال، رشد عملکرد برنج در بسیاری از کشورهای آسیایی رو به کاهش است.  برای مثال، بین سال‌های ۲۰۰۲-۲۰۱۲ و ۲۰۱۲-۲۰۲۲، متوسط ‌رشد عملکرد سالانه برنج از ۳.۷ درصد در هند به ۱.۷ درصد کاهش یافت. (همچنین از ۲.۵٪ در ویتنام به.  ۰.۸٪؛  از ۰.۹٪ به ۰.۱٪  در تایلند؛  و  از ۰.۵% به -۰.۲% در اندونزی)  رویدادهای شدید آب و هوایی مکرر، منابع طبیعی تخریب شده و سرمایه گذاری عمومی محدود در تحقیق و توسعه از سال ۲۰۱۹ تولید برنج، از جمله (۱) روش‌های هیبریداسیون و انتخاب مرسوم. (۲) پرورش ایدئوتیپ. (۳) پرورش هیبرید؛ (۴) هیبریداسیون گسترده. و (۵) مهندسی ژنتیک؛ رشد بهره وری برنج را در بسیاری از کشورها محدود می کند. بنابراین شکاف بالقوه تقاضا و عرضه می تواند منجر به افزایش قیمت برنج در میان مدت و بلند مدت شود.

بازآرایی نقش بخش خصوصی

افزایش نقش بخش خصوصی در تجارت برنج مبتنی بر ساز و کارهای بازار - به ویژه اجازه دادن به بخش خصوصی برای واردات - می تواند کاستی ها و زیان تولید داخلی را جبران کند و دسترسی به برنج مقرون به صرفه را در کشورهای واردکننده بهبود بخشد. به عنوان مثال، فیلیپین قانون تعرفه برنج خود را در سال ۲۰۱۹ اصلاح کرد و اکنون اجازه واردات برنج توسط بخش خصوصی را می دهد.  این امر نوسانات قیمت را به حداقل رسانده و منجر به کاهش قیمت برنج در مزارع داخلی و خرده فروشی شده است.  به همین ترتیب، بنگلادش هم به بخش خصوصی با تخصیص سرمایه در گردش مکفی اجازه واردات برنج را می دهد و نقش آن در جریان "سیل قرن" در سال ۱۹۹۸ بسیار مهم بود، زمانی که تولید برنج داخلی دچار کاهش شدید شد.  بخش خصوصی بنگلادش با واردات مقادیر زیادی برنج از هند برای تثبیت قیمت های داخلی به سرعت پاسخ داد. دیگر کشورهای خاورمیانه نیز در خصوص برنج به کنفدراسون های تجار خصوصی اختیارات زیادی طی ۵ سال گذشته داده اند. مشارکت بیشتر بخش خصوصی در سیستم های ذخیره مواد غذایی می تواند از تلاش های دولت برای اطمینان از انعطاف پذیری زنجیره تامین مواد غذایی حمایت کند. دولت ها توانسته اند با تدوین و تصویب قوانین نهادی تجارت مانند توسعه یک سیستم دریافت یا قبض انبار تا حدودی کمبود تسهیلات سرمایه در گردش را که پردازنده ها، عمدتا فروشان و خرده فروشان با آن مواجه هستند، کاهش دهند. از سوی دیگر، تعمیق همکاری های منطقه ای اتاق های مشترک بازرگانی و ترویج گفت و گو در مورد مسائل امنیت غذایی به ایجاد درک از وضعیت در کشورهای همسایه و جلوگیری از غافلگیری کمک می کند. همچنین همکاری در توسعه سیستم‌های هشدار زود هنگام برای پیش‌بینی بارش، دما و طوفان‌ها می‌تواند به دولت‌ها، کشاورزان و بازرگانان از تغییرات در شرایط جوی که بر تولید برنج تأثیر می‌گذارد هشدار دهد در آتیه این سیستم ها اهمیت فزاینده ای خواهند داشت زیرا اثرات تغییرات آب و هوایی همچنان ثبات تولید برنج در منطقه را تهدید می کند. افزایش سرمایه گذاری در رشد پایدار بهره وری نیز اخیرا اهمیت پیدا کرده چون شلتوک برنج مسئول ۱۲ درصد از انتشار جهانی متان و ۱.۵ درصد از انتشار گازهای گلخانه ای جهانی است.  در آسیا، آبیاری برنج بیش از نیمی از منابع آب شیرین را مصرف می کند.  افزایش سرمایه گذاری در رشد بهره وری پایدار در بخش برنج برای پاسخگویی به تقاضای رو به رشد برنج بسیار مهم است.  سیاست گذاران در منطقه باید برنامه هایی را طراحی کنند که از کشاورزی هوشمند و سیستم آبیاری با صرفه جویی در آب استفاده کند.