در دهه اخیر، عدم‌تنوع بسته غذایی و کشاورزی ایران برای کشورهای هدف از نگاه تحلیلگران به یکی از چالش‌های جدی تجارت غذا تبدیل شده است. جدیدترین گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی نشان می‌دهد، تجارت سالانه محصولات غذایی و کشاورزی ایران طی دهه اخیر بین ۱۴ تا ۳/ ۱۸میلیارد دلار در نوسان بوده است.
براین اساس سهم ایران از بازار ۱۵کشور همسایه با حجم بالغ بر ۱۱۲میلیارد دلار حدود ۶میلیارد دلار یعنی ۴-۵درصد است. سهمی که کمتر از ۴۰درصد آن به صادرات اختصاص دارد. صادراتی که در دهه‌های اخیر از پنج گروه کالایی فراتر نرفته است. براین اساس نیز ایران صرفا ۲۵درصد نیاز وارداتی کشورهای هدف را در این حوزه تامین کرده است. بیشترین تقاضای کشورهای همسایه در جریان واردات گروه‌های کالایی مختلف محصولات غذایی و کشاورزی، متمرکز بر محصولاتی از قبیل میوه و آجیل با سهم ۱۰درصد، سبزیجات خوراکی و ریشه‌ها با سهم ۹/ ۱۴درصد و محصولات لبنی و تخم‌مرغ و عسل و... با سهم ۸/ ۵درصد است. در ضمن درخصوص برخی نیازهای محصولات غذایی کشورهای همسایه از جمله غلات، گوشت و احشای گوشت‌خوراکی و روغن حیوانات و گیاهان در عمل ایران واردکننده بوده یا پتانسیل صادراتی قابل‌توجهی ندارد. براین اساس کارشناسان توصیه می‌کنند باید بیش از پیش بر تنوع‌بخشی به بازار توجه شود. اگرچه نفوذ به بازارهای صادراتی دوردست، نیازمند رعایت استانداردهای سختگیرانه‌تری است که در بازارهای موجود کمتر دیده می‌شود.
با این تفاسیر از نگاه کارشناسان همزمان با اجرای این سیاست در راستای کاهش تهدید و ریسک بازار ایران باید توجه به همه ۱۵کشور همسایه موردتوجه قرار گیرد. در حال‌حاضر کشور عراق با اختصاص بیش از نیمی از حجم صادرات ایران به خود یعنی ۵۳درصد مهم‌ترین مقصد صادراتی محسوب می‌شود. کشورهای افغانستان، پاکستان و امارات‌متحده‌عربی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این شرایط توجه به عربستان و بحرین که به دلیل بحرانی‌شدن روابط دیپلماتیک به نازل‌ترین سطح رسیده باید بازنگری شود و سهم سایر کشورها از صادرات ایران افزایش یابد.
در کنار موضوع تمرکز بر بازار، فعالان اقتصادی بر این باورند که سیاستگذاران باید به بحران آب نیز توجه کنند. بحران آب در ایران همانند دنیا به دلیل وابستگی شدید تولید به این نهاده مهم، تجارت محصولات غذایی را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. برای عبور از این سد از نگاه تحلیلگران خلق مزیت‌های نسبی و رقابتی در تولید و صادرات در بستر فناوری‌های نوین و با هدف صیانت از منابع محدود آبی امری ضروری است. در کنار این سیاست «اصلاح نظام یارانه‌ای»، «به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری»، «ترویج روش‌های جدید بهره‌برداری از آب»، توجه به «کشت فراسرزمینی» به‌ویژه در کشورهای آسیای‌میانه و تولید محصولات «فرآوری‌شده و با ارزش‌افزوده و کیفیت بالاتر» باید موردتوجه سیاستگذاران قرار گیرد.
وضعیت تجارت ایران در محصولات غذایی
براساس گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، بحث مهم امنیت غذایی، درآمدهای ارزی حاصل از صادرات مواد غذایی و نقش غیرقابل انکار صنعت غذایی در اشتغالزایی، موجب شده است تا این صنعت به‌عنوان یکی از صنایع مهم در رشد اقتصادی کشور موردتوجه قرار گیرد. در حال‌حاضر صنایع غذایی در ایران پس از صنایع پالایشگاهی و صنایع شیمیایی سومین صنعت مهم تولیدی کشور محسوب می‌شود. بررسی‌ها حاکی از وجود اقلیم متنوع در ایران است که ظرفیت کشور در تولید محصولات کشاورزی و تولید محصولات غذایی را آشکار می‌کند، اما محدودیت‌های منابع آب دولت را ناگزیر می‌کند که سیاست‌های خود را بر تولید و صادرات محصولات فرآوری شده و دارای ارزش‌افزوده بالاتر و جایگزینی محصولات با آب‌بری پایین به‌جای تولید محصولات با آب‌بری بالا و صادرات آب‌مجازی متمرکز کند. با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های ایران می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری‌های لازم و با رعایت محدودیت‌های منابع آب،از بازارهای ۱۵کشور همسایه در جهت توسعه صادرات محصولات غذایی بهره‌برداری کرد. نزدیکی ایران به بازارهای متنوع در پیرامون کشور شامل ۱۵کشور همسایه و بازارهای بزرگی مانند هند و چین، فرصت‌های مناسبی را برای توسعه صنعت غذایی ایران ایجاد کرده است. البته در جریان صادرات محصولات غذایی و کشاورزی ایران، کشورهای ترکیه و عربستان‌سعودی مهم‌ترین رقبای ایران محسوب می‌شوند، به‌طوری که در صادرات میوه‌های خوراکی، ترکیه با سهم ۱۰درصدی رقیب نزدیک ایران و در سبزیجات و نباتات با سهم ۴درصدی به‌عنوان رقیب ضعیف‌تر ایران و در زمینه محصولات لبنی، عربستان‌سعودی با سهم ۹درصد و ترکیه با سهم ۶درصد رقیب قوی‌تری از ایران به‌شمار می‌آیند. در زمینه فرآورده‌های سبزیجات نیز ترکیه و عربستان‌سعودی هرکدام با سهم ۶درصد رقیب ضعیف‌تر ایران هستند. در محصولات شیرینی‌پزی نیز ترکیه با سهم ۱۰درصدی رقیب قوی‌تر و عربستان‌سعودی با سهم ۵درصد رقیب ضعیف‌تر ایران هستند.
درحال‌حاضر بیشترین تقاضای کشورهای همسایه از ایران در جریان واردات گروه‌های کالایی مختلف محصولات غذایی و کشاورزی، متمرکز بر محصولاتی از قبیل میوه و آجیل با سهم ۱۰درصد، سبزیجات خوراکی و ریشه‌ها با سهم ۹/ ۱۴درصد و محصولات لبنی و تخم‌مرغ و عسل و... با سهم ۸/ ۵درصد است. پنج گروه عمده محصولات غذایی و کشاورزی بیش از ۷۵درصد صادرات ایران به کشورهای مذکور در این محصولات را به خود اختصاص داده‌اند، درحالی‌که فقط حدود ۲۵درصد نیازهای وارداتی همسایگان در محصولات غذایی را تشکیل می‌دهد. درخصوص برخی نیازهای محصولات غذایی کشورهای مذکور از جمله غلات، گوشت و احشای گوشت‌خوراکی و روغن‌حیوانات و گیاهان در عمل ایران واردکننده بوده یا پتانسیل صادراتی قابل‌توجهی ندارد.
نیازهای وارداتی کشورهای همسایه ایران
براساس مطالعات حاضر کل نیازهای وارداتی ۱۵کشور همسایه در محصولات غذایی با جمعیتی در حدود ۶۰۰میلیون نفر بالغ بر ۱۱۲میلیارد دلار در سال۲۰۱۸ بود. این میزان تقاضا در حدود ۲/ ۱۰درصد از کل تقاضای واردات ۱۱۰۰میلیارد دلاری ۱۵کشور همسایه ایران را تشکیل می‌دهد. صادرات کشورهای مذکور در محصولات غذایی به جهان نیز سالانه بالغ بر ۶۵میلیارد دلار است که البته ۲۳میلیارد دلار از این صادرات به خود ۱۵کشور صورت می‌پذیرد. حدود ۸۵درصد صادرات این ۱۵کشور در محصولات غذایی و کشاورزی مربوط به چهار کشور روسیه با ۲۳ میلیارد دلار، ترکیه با ۱۸میلیارد دلار، امارات‌متحده‌عربی با ۹میلیارد دلار و پاکستان با ۵میلیارد دلار است.
بنابراین در مجموع از لحاظ تجارت محصولات غذایی و کشاورزی این کشورها واردکننده خالص هستند. در ضمن در جریان بررسی اندازه بازار کشورهای همسایه در واردات می‌توان دید که کشورهای روسیه، عربستان‌سعودی، امارات‌متحده عربی، ترکیه و عراق مهم‌ترین بازارهای وارداتی محصولات غذایی و کشاورزی در بین کشورهای همسایه محسوب می‌شوند. بررسی ۱۰گروه کالایی «میوه و آجیل خوراکی»؛ «غلات»، «محصولات لبنی؛ تخم‌مرغ؛ عسل طبیعی»؛ «گوشت و احشا گوشت‌خوراکی»؛ «روغن حیوانات و گیاهان»؛ «دانه‌های روغنی و میوه‌های روغنی؛ غلات، دانه‌ها و میوه‌های دیگر؛ صنعتی یا دارویی»؛ «سبزیجات»؛ «محصولات شیرینی‌پزی»؛ «آماده‌سازی‌های خوراکی متفرقه» و «نوشیدنی‌ها و سرکه» نشان می‌دهد؛ ارزش واردات این ۱۰گروه عمده محصولات غذایی و کشاورزی توسط کشورهای همسایه بالغ بر ۶/ ۸۱ میلیارد دلار است که حدود ۷۳درصد نیازهای غذایی کشورهای همسایه در این گروه کالایی‌ها است. میوه و آجیل، غلات، محصولات لبنی، گوشت و روغن حیوانی و گیاهی عمده‌ترین محصولات وارداتی آنها است.
ظرفیت‌های صادراتی ایران
براساس آمار، ارزش واردات محصولات غذایی و کشاورزی کشورهای همسایه از جهان بالغ بر ۱۱۲میلیارد دلار در سال۲۰۱۸ بوده است. ایران از این بازار، بین ۴ تا ۵درصد سهم دارد. در صورت تمرکز صنعت مواد غذایی کشور بر دسترسی به بازار بزرگ کشورهای همسایه در راستای تامین نیازهای وارداتی آنها و افزایش سهم در بازار آن کشورها به حدود ۱۰درصد، میزان صادرات ایران به آنها را به حدود ۱۰میلیارد دلار خواهد رساند؛ این درحالی است که کل ارزش صادرات مواد غذایی ایران به جهان در مرز ۶ میلیارد دلار قرار دارد، بنابراین صادرات ۱۰میلیارد دلاری به کشورهای همسایه در کل صادرات غیرنفتی ایران بسیار حائزاهمیت خواهد بود. طی دهه اخیر بیش از ۷۴درصد از بازارهای صادراتی محصولات غذایی ایران، کشورهای همسایه هستند. سهم این کشورها در سال۲۰۱۸ به ۶/ ۸۴درصد افزایش یافت.
رشد نامتوازن صادرات
طی ۳۰سال اخیر میزان صادرات مواد غذایی از ۸۷۳ میلیون دلار در سال۱۳۷۷ به ۶۱۰۸میلیون دلار در سال۱۳۹۹ رسید و به میزان ۷ برابر رشد کرد، اما این رشد ۷ برابری متناسب با رشد کل صادرات غیرنفتی و همچنین متناسب با اهمیت و جایگاه موردانتظار این محصولات در سبد صادراتی کشور افزایش نیافته است. حتی بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که سهم محصولات غذایی از کل صادرات کشور، از ۸/ ۳۲درصد در سال ۱۳۷۵ به ۳/ ۱۴درصد در سال ۱۳۹۷ کاهش یافته است. بدیهی است سیاست‌های توسعه صادرات مواد پتروشیمی و افزایش صادرات این بخش پتروشیمی با شتاب بالاتر نسبت به سایر بخش‌ها، باعث کاهش و کمرنگ‌شدن سهم بخش کشاورزی و صنایع غذایی در صادرات غیرنفتی شده است و بدون‌تردید در صورت وجود استراتژی‌های تولید و صادرات صنایع غذایی در کشور، صادرات بالاتر برای این بخش قابل‌حصول بود.
برمبنای اطلاعات موجود صادرات مواد غذایی به کشورهای همسایه در سه مقطع ۱۳۸۷، ۱۳۷۷ و ۱۳۹۷ را نشان می‌دهد. کشورهای عراق، افغانستان، امارات‌متحده‌عربی و پاکستان مهم‌ترین مقاصد صادراتی محصولات غذایی ایران محسوب می‌شوند. طی سه دهه میزان صادرات مواد غذایی به کشورهای همسایه به‌جز عراق، افغانستان و امارات‌متحده‌عربی چندان تغییر محسوسی نداشته‌است. درحالی‌که این کشورها رشد قابل‌توجهی را در واردات مواد غذایی تجربه کرده‌اند. این موضوع گویای وجود مشکلات ساختاری و عمیق در توسعه صادرات مواد غذایی به این کشورها است که نیازمند توجه و رفع آنها از سوی سیاستگذاران بخش صنایع غذایی در جهت ارتقای رشد تولید و صادرات همراستا با سایر بخش‌های پیشرو صنایع کشور است.
در سال۱۳۹۷ در مقایسه با سال۱۳۷۷، بیشترین رشد ارزش صادرات مواد غذایی ایران به مقاصد صادراتی عراق، افغانستان و امارات‌متحده‌عربی بوده است که به ترتیب به ۲۶۲۰میلیون دلار، ۷۷۲میلیون دلار و ۴۶۱میلیون دلار بالغ شده است. رشد صادرات در سایر بازارهای پیرامونی چندان قابل‌توجه نبوده است.
بررسی سهم کشورهای همسایه در صادرات محصولات غذایی طی دو دهه گذشته نشان می‌دهد که در سال۱۳۷۷ بیش از نیمی از صادرات محصولات غذایی ایران به کشورهای مذکور بوده است. پس از گذشت یک دوره ۱۰ساله، سهم کشورهای همسایه در سال۱۳۸۷ به ۷۱درصد افزایش یافت؛ روند افزایش صادرات به کشورهای همسایه در دوره ۱۰ساله بعدی نیز تداوم داشته و به ۸۳درصد در سال ۱۳۹۷رسید. همچنین ارزش صادرات این محصولات به کشورهای همسایه در سال ۱۳۹۹ معادل ۴۴۴۰میلیون دلار و کمتر از سال۱۳۹۷ بوده و سهم کشورهای مذکور را به ۷۳درصد کاهش داد که عمدتا ناشی از کاهش صادرات به عراق بوده است. آمارها نشان می‌دهد که اگرچه صادرات محصولات غذایی و کشاورزی در دهه ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۷ حدود چهار برابر افزایش یافت، اما دهه دوم این روند تداوم نیافته و افزایش صادرات کمی بیشتر از دوبرابر بوده است. بدون تردید تداوم روند رشد صادرات دهه اول می‌توانست ارزش صادرات به کشورهای همسایه در این محصولات را به رقمی بالغ بر ۵/ ۱۲میلیارد دلار و سهم بیش از ۱۱درصدی در بازار این کشورها برساند. بررسی ارزش صادرات محصولات غذایی به کشورهای همسایه در سال ۲۰۱۸ نیز حاکی است که عراق با اختصاص بیش از نیمی از حجم صادرات ایران به خود یعنی ۵۳درصد، مهم‌ترین مقصد صادراتی محسوب می‌شود و کشورهای افغانستان ۱۵درصد، پاکستان۸درصد و امارات‌متحده‌عربی ۷درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. تمرکز شدید بر بازار کشورهای منطقه به‌ویژه کشورهایی که از استانداردهای بالایی برخوردار نیستند یکی از چالش‌های صادرات محصولات غذایی ایران است. در بازار محصولات غذایی کشورهای همسایه، صادرات ناچیز ایران به بزرگ‌ترین بازار یعنی روسیه با ۲۷میلیارد دلار و عدم‌دسترسی به دومین بازار بزرگ یعنی عربستان‌سعودی با ۵/ ۱۸میلیارد دلار که نسبتا از استانداردهای بالاتری برخوردارند نیز قابل‌تامل است. همچنین صادرات به سومین بازار بزرگ امارات‌متحده‌عربی با ۱۶میلیارد دلار و ترکیه ۶/ ۱۰میلیارد دلار نیز بسیار ناچیز و در حد قابل‌انتظار نیست. البته طی سال‌های اخیر، صادرات به دو کشور عربستان‌سعودی و بحرین به دلیل مسائل و مشکلات سیاسی به‌طور کلی کاهش یافته و حتی درخصوص عربستان‌سعودی به‌طور کلی قطع شده است.
نقش ایران در تامین نیازهای همسایه‌ها
از کل واردات ۱۱۲میلیارد دلاری ۱۵ کشور همسایه ایران در محصولات غذایی و کشاورزی، ایران در تامین حدود ۶میلیارد دلار آن نقش دارد. بررسی صادرات محصولات غذایی ایران به کشورهای همسایه طی دوره ۲۰۱۲ -۲۰۱۸ حاکی است که در بین گروه‌های کالایی مختلف محصولات غذایی و کشاورزی، بیشترین تقاضای این کشورها از ایران متمرکز بر محصولاتی از قبیل میوه و آجیل، سبزیجات و نباتات و محصولات لبنی و تخم‌مرغ و عسل و... بوده است.
بررسی صادرات ایران در گروه‌های کالایی فوق نشان می‌دهد که در هر پنج گروه کالایی، عراق به‌عنوان مقصد اصلی صادراتی محصولات کشاورزی ایران است و به‌جز گروه کالایی میوه و آجیل خوراکی با سهم ۲۵درصد، عراق مقصد بیش از نیمی از صادرات ایران است. اگرچه افزایش حجم صادرات به هر بازار صادراتی بسیار بااهمیت است اما تمرکز بیش از اندازه بر یک بازار می‌تواند برای بخش صادراتی تهدید محسوب شود.
با توجه به برنامه‌های توسعه صادرات کشور مبنی‌بر تمرکز بر بازار کشورهای همسایه، ضروری است اقدامات لازم برای تنوع در شرکای تجاری و بهره‌مندی بیشتر از بازار سایر کشورهای همسایه علاوه‌بر عراق و افغانستان نیز فراهم شود. بر اساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل، حدود ۲۳میلیارد دلار یعنی حدود ۲۰درصد از نیازهای وارداتی ۱۵ کشور همسایه ایران به‌صورت درون‌گروهی توسط خود ۱۵کشور مذکور تامین می‌شود. این موضوع بیانگر وجود رقبای تجاری در بین ۱۵ کشور برای ایران در دسترسی به بازار آنهاست. براساس اطلاعات موجود در همه گروه‌های اصلی صادراتی ایران به کشورهای همسایه، کشورهای ترکیه و عربستان نیز به‌عنوان رقبای ایران محسوب می‌شوند که این موضوع رقابت برای افزایش سهم بازار در کشورهای همسایه را دشوارتر ساخته و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق میان‌مدت و بلندمدت را درخصوص گروه‌های کالایی مختلف می‌طلبد.
آمار موجود نشان می‌دهد که صادرات ایران در میوه‌های خوراکی و آجیل و محصولات لبنی منطبق بر اولین و سومین گروه کالایی از نیازهای عمده وارداتی محصولات غذایی کشورهای همسایه به ترتیب با سهمی معادل ۱۱ و ۹درصد از کل نیازهای وارداتی آنها در محصولات غذایی است، اما در مورد دومین و چهارمین گروه کالایی از نیازهای عمده کشورهای مذکور مانند غلات با سهم ۹درصدی و گوشت و احشای گوشت‌خوراکی با سهم ۸درصدی، کشور ایران خود واردکننده بوده، لذا امکان صدور کالا به کشورهای مذکور را ندارد، بنابراین لازم است که حداکثر استفاده از گروه‌های کالایی دارای پتانسیل و مزیت صادراتی ایران برای ایجاد تنوع در محصولات زیرمجموعه هریک از گروه‌های کالایی و همچنین تنوع در بازارهای مقصد صادراتی در بین همسایگان به‌عمل آید.
نکته حائزاهمیت درخصوص محصولات و مواد غذایی تولیدشده در ایران آن است که این محصولات دارای ویژگی «حلال» هستند، با توجه به اهمیت این بحث در بین کشورهای همسایه به‌دلیل مسلمان‌بودن عمده کشورها و اهمیت بالای بازار غذاهای حلال در تجارت‌جهانی این محصولات، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای ارتقای سطح تولید و صادرات این محصولات به کشورهای همسایه می‌تواند فرصت مناسبی برای زمینه‌سازی جهت توسعه صادرات به بازارهای جهانی باشد. به‌طور کلی می‌توان گفت از ۵قلم عمده نیازهای وارداتی محصولات غذایی کشورهای همسایه، ایران دو مورد را به‌طور قابل‌توجهی یعنی میوه‌های خوراکی و سبزیجات و نباتات را تامین کرده و در بازار کشورهای مذکور حضور دارد. البته میزان حضور ایران در بازار دیگر گروه‌های عمده صادراتی مانند آماده‌سازی سبزیجات، میوه‌ها، آجیل‌ها یا محصولات شیرینی‌پزی با ۷/ ۶درصد و محصولات لبنی با ۸/ ۵درصد نیز قابل‌توجه و ارزشمند است.
مقاومت برای کاهش تعرفه
اهمیت بخش کشاورزی در تامین امنیت غذایی سبب شده است که همواره مورد حمایت همه کشورها بوده و انواع موانع اعم از تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای بر سر راه واردات آنها وضع کنند. بررسی روند کاهش تعرفه‌ها در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که در بخش کشاورزی نسبت به بخش صنعتی کندتر صورت می‌پذیرد؛ به‌عبارت دیگر درخصوص کاهش تعرفه محصولات کشاورزی مقاومت شدیدی وجود دارد. چنین وضعیتی در مورد کشورهای همسایه به‌عنوان بازارهای هدف صادراتی ایران نیز صادق است. بررسی موانع تعرفه‌ای کشورهای همسایه بر واردات پنج گروه کالایی عمده صادراتی ایران نشان می‌دهد که ترکیه بالاترین سطح تعرفه را در مقایسه با سایر کشورها بر واردات محصولات موردنظر اعمال می‌کند. آمارها نشان می‌دهد که کشورهای افغانستان، پا کستان و جمهوری‌آذربایجان بر مهم‌ترین گروه کالایی صادراتی ایران یعنی میوه و آجیل خوراکی تعرفه‌های بالایی را وضع کرده‌اند، بنابراین علاوه‌بر اهمیت تولید محصولات غذایی باکیفیت و قابل‌رقابت با رقبای تجاری در بازار کشورهای همسایه، به‌منظور افزایش دسترسی به بازار، موضوع کاهش تعرفه بازارهای مقصد صادراتی در چارچوب موافقت‌نامه‌های تجاری باید موردتوجه قرار گیرد.
نظر شما