نادیا آهنجان، خبرنگار: درحال حاضر به‌طور میانگین میزان 90 درصد از زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود و ایران در جایگاه نخست تولید دنیا قرار دارد، اما با این اوصاف خام‌فروشی و نبود زیرساخت‌های لازم اسپانیا را در جایگاه نخست صادرات قرار داده و کشور اسپانیا درحالی‌که روی زعفران ایرانی برچسب «ساخت اسپانیا» می‌زند این محصول را صادر کرده و به اقتصاد خود کمک می‌کند. طبق آمارهای تجارت خارجی، در سال‌های گذشته درحالی میزان تولید ایران بیش از 300 تن و میزان تولید اسپانیا حدود 3/2 تن بوده که در صادرات سهم اسپانیا 355 تن و سهم ایران 276 تن بوده است.

سایه سنگین اسپانیا بر سر زعفران دنیا
کشور ایران 30 سال متوالی است که جایگاه نخست تولید زعفران را در دست خود دارد و براساس آمار منتشر شده درحالی این جایگاه به نام ایران ثبت شده است که اختلافی فاحش در میزان تولید جایگاه اول و دوم وجود دارد. به‌گونه‌ای که در سال 2018 میزان تولید زعفران در ایران حدود 430 تن و در سال 2019 تولید ایران 302 تن بوده است. تولید کشور هند در رتبه دوم با 408 تن اختلاف و تنها 22 تن بوده است. پس از هند نیز یونان با 7/2 تن، افغانستان با 6 تن، مراکش با 6/2 تن، اسپانیا با 2/3 تن و ایتالیا و چین با یک تن در رتبه‌های بعدی این جدول قرار گرفته‌اند. اگر تولید را درنظر بگیریم، انتظار این است که ایران در جایگاه نخست صادرات نیز حضور داشته باشد اما رتبه نخست صادرات زعفران با میزان 355 تن از آن اسپانیا بوده و در یک مدت مشابه با این کشور ایران با 276 تن صادرات، یعنی 79 تن کمتر از اسپانیا در رتبه دوم جای گرفته است، نکته قابل‌توجه اینجاست که پس از ایران کشورهایی که تولید زعفران ندارند یا تولید کمی دارند جزء 10 صادرکننده اول زعفران شناخته می‌شوند. کشورهایی مثل انگلستان با 68 تن، جمهوری چک و هند با 33 تن، آمریکا با 30 تن، چین با 16 تن، فرانسه با 11 تن، یونان با 10 تن، ایتالیا با 10 تن و بلغارستان با 9 تن از این دست کشورها هستند. چرایی اینکه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران نمی‌تواند بزرگ‌ترین صادرکننده آن نیز باشد را می‌توان در خام‌فروشی و عدم عرضه مستقیم زعفران به مصرف‌کننده، ورود افراد غیرمتخصص، عدم وجود زیرساخت‌های مناسب و نبود توجه کافی به این بخش دانست.

کاهش 19 درصدی صادرات زعفران در سال 1400
قبل از آن که ایران رتبه نخست تولید زعفران را از آن خود کند اسپانیا بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران شمرده می‌شد اما ایران توانست زعفرانی با کیفیت‌تر و ارزان‌تر از اسپانیا تولید کند و بازارهای جهانی را محل عرضه خود قرار دهد. امروزه ایران با خطر از دست دادن بازارهای بین‌المللی این صنعت مواجه است و کشورهای همسایه نیز در صدد گرفتن این جایگاه از ایران هستند. مشکل این بازار را می‌توان نشأت‌گرفته از عدم‌توانایی کشاورز ایرانی در تولید ارزان زعفران به‌مثابه سابق دانست. از طرفی صادرکنندگان ایرانی قصد دارند زعفران را به همان قیمتی که این محصول در بازارهای جهانی عرضه می‌شود به خریداران خارجی بفروشند اما این خریداران با افزایش چند برابری قیمت زعفران، بعد از احتساب حاشیه سود و هزینه‌های صادرات تمایلی برای خرید از خودشان نشان نمی‌دهند. بنابراین دست فعالان ایرانی کوتاه می‌ماند. با نگاهی به آمار صادرات زعفران ایران در 6 سال گذشته در می‌یابیم روند صادرات چه در وزن و چه در ارزش به‌طور کلی نوسانی و کاهشی و کمتر از حد انتظار بوده است؛ به‌طوری‌که میزان صادرات زعفران ایران در سال 95 حدود 203 تن، سال 96 حدود 236 تن، سال 97 حدود 266 تن، سال 98 حدود 279 تن، سال 99 حدود 323 تن بوده و در سال 1400 با کاهش نزدیک به 19 درصدی نسبت به سال قبل به 262 تن رسیده است. اگر انتظار بر این است که محصول تولید شده در ایران جهش صادراتی داشته باشد باید اقدامات زیربنایی انجام شود و زیرساخت‌های تولید، توزیع و تجارت برای آن فراهم شود.

مفت‌خَری زعفران ایرانی در بازار جهانی
اگرچه زعفران جزء معدود صنایعی بود که در شرایط تحریم مصون باقی ماند اما کمبود آب و خشکسالی در ایران کاهش تولید زعفران را به همراه داشت و تولید این محصول به‌طور قابل‌توجهی نسبت به سال گذشته خود کاهش یافت. همین کاهش تولید زعفران قیمت آن را به طرز قابل‌توجهی افزایش داد به‌گونه‌ای که قیمت طلای سرخ نسبت به مدت مشابه سال قبل نزدیک به 200 تا 300 درصد افزایش پیدا کرد، پذیرش این شوک قیمتی برای مشتری‌های خارجی مشکل بود اما با کاهش چشمگیر تولید زعفران در بازارهای جهانی، افزایش قیمت قابل‌پذیرش شد. با این حال نتوانست از کاهش میزان صادرات زعفران بکاهد و درحال حاضر به ازای هر کیلوگرم زعفران بر حسب کیفیت و نوبت کشت، از 18 میلیون تومان تا حدود 40 میلیون تومان در بازار داخلی قابل خریداری است. رفع موانع داخلی و پیدا کردن مشتری‌های جدید می‌تواند افزایش صادرات را به همراه داشته باشد و در پی آن قیمت زعفران نیز افزایش یابد، درنتیجه سود اصلی در بین فعالان داخلی توزیع شود. گفتنی است برخی از فعالان این بازار دلیل کاهش تولید زعفران و صادرات آن را در قاچاق پیاز این محصول به کشورهای همسایه می‌دانند. درحال حاضر ایران به کشورهایی مثل عربستان سعودی، آمریکا، چین، هندوستان، اسپانیا، اتریش، انگلستان و به‌طور کلی به 67 کشور صادرات زعفران دارد.

به نام ایران، به کام اسپانیا
براساس آمارهای گمرک ایران در 12 ماهه سال 1400 میزان صادرات زعفران ایران حدود 262 تن بوده که از این مقدار حدود 45 تن آن به کشور اسپانیا صادر شده است. در کنار اسپانیا، یکی از بزرگ‌ترین مقاصد صادرات زعفران ایران، امارات متحده عربی بوده است. حجم صادرات زعفران صادرشده به امارات 68 تن بوده است که این کشور را در ردیف اول مقاصد صادراتی زعفران ایرانی قرار می‌دهد. البته بعید نیست زعفران صادراتی به امارات هم با صادرات مجدد راهی اسپانیا نشده باشد.
همان‌طور که گفتیم علی‌رغم اینکه ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران است اما اسپانیا جایگاه نخست صادرات این محصول دنیا را در دست دارد. با بررسی بازارهای بین‌المللی فروش زعفران به‌صورت خرد، نه‌تنها موفق به پیدا کردن برند ایرانی موفق نشدیم بلکه حتی زعفران ایرانی را در بسته‌بندی خارجی دیدیم. در یکی از نمونه‌ها، به مورد قابل‌توجهی در فروشگاه آنلاین آمازون رسیدیم. در این فروشگاه زعفران سوپراتویی که از بهترین زعفران‌های ایرانی محسوب می‌شود در بسته‌بندی اسپانیایی و در آمریکا به فروش می‌رسید. روی بسته‌بندی آن با خط درشتی درج شده بود زعفران اسپانیایی اما در بخش توضیحات محصول آمده بود که زعفران مذکور از شمال شرق ایران(خراسان رضوی و خراسان جنوبی) به اسپانیا رفته و در آنجا پس از فرآوری و سایر پالایش‌های صنعتی برای فروش به آمریکا فرستاده شده است.
 در نمونه‌ای دیگر زعفران افغانستانی به فروش می‌رفت اما در توضیحات این محصول هم نوشته شده بود: «زعفران ممتاز ایرانی و با کیفیت‌ترین نخ‌های زعفران ایران» در دیگر بررسی‌ها به یک برند از زعفران مشهد رسیدیم اما نه‌تنها هیچ خریدی از او نشده بود بلکه هیچ امتیاز و توضیحی نیز برای او درج نشده بود. دلیل آوردن اسم ایران در این محصولات اشاره به اصالت این محصول و حفظ حق تولید آن نیست بلکه هدف بازاریابی مشتری، سوءاستفاده از نام ایران و حفظ استانداردهای اجباری است. در این سایت هر گرم زعفران سوپراتویی ایرانی با برند اسپانیایی 4/9 دلار به فروش می‌رسید و هر گرم زعفران درجه یک ایرانی با برند افغانستانی 8/4 دلار فروخته می‌شد.

ارزهایی که دود می‌شوند
در ادامه بررسی‌ها در سامانه‌های خرده‌فروشی بین‌المللی زعفران، زعفران کاشت اسپانیا تنها دو دلار ارزش دارد درحالی که زعفران ایرانی به دلیل کیفیت بالا بیش از دو برابر آن ارزش‌گذاری می‌شود. اما 2 برابر بودن قیمت زعفران برای اقتصاد داخل بی‌تاثیر است زیرا ما سهمی از صنایع تبدیلی زعفران در دنیا نداریم و راهکاری هم برای برون‌رفت از این مشکل ارائه نمی‌شود. در کشور ترکیه به‌عنوان کشور همسایه، هم‌مرز و مصرف‌کننده زعفران، این محصول به‌طور حدودی از کیلویی 280 میلیون تومان خرده‌فروشی می‌شود(140 لیر در هر گرم) این درحالی است که ترکیه خود از فروشندگان اصلی زعفران به هند محسوب می‌شود و با قیمتی چند برابر از آن چیزی که خریداری شده به‌صورت بسته‌بندی و خرده‌فروشی به هند و سایر کشورها صادر می‌کند. هرچند در گفتار در سال جاری برای تولید زعفران هزار تن ظرفیت بسته‌بندی ایجاد شده است تا در کشورهای اروپایی زعفران به دست مصرف‌کننده نهایی برسد.

ایجاد جهش صادراتی با تکیه بر شعار سال
با شروع ماه رمضان و نزدیکی زمانی با عید نوروز فروش زعفران افزایش یافت و در وضعیت خوبی قرار گرفت اما صادرات همچنان در روند کاهشی خود پیش رفت. در دی‌ماه سال گذشته نسبت به دی‌ماه سال 99 حدود 57 درصد کاهش صادرات و در بهمن‌ماه 38 درصد کاهش در زمینه صادرات زعفران ثبت شد. درمان این نقص را می‌توان با تکیه بر شعار سال و توجه به تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین یافت و میزان صادرات را رونق بخشید. شرکت‌های دانش‌بنیان با ورود به زمینه‌های تولید فرآورده‌های جانبی زعفران و بخش صنعتی این محصول می‌توانند در زمینه جهانی برای خود جا باز کنند. درحال حاضر صنعتی در رابطه با زعفران وجود ندارد و معمولا روی زعفران‌ها میزان کمی فرآوری انجام می‌شود درحالی‌که کشورهایی مانند آلمان و آمریکا با استفاده از صنایع تبدیلی، محصولات فرآوری شده زعفران را در صنایع غذایی، لوازم آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌دهند و در زمینه اشتغالزایی و ارزش افزوده موفق عمل می‌کنند، درصورت ایجاد این فناوری در کشور از خام‌فروشی جلوگیری شده و فرار ارزها را نخواهیم داشت.